خطاهای مدیریتی بلای جان حوضه‌های آبی/جلگه خوزستان ترک خورد

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: چندی پیش تصاویری از بستر رودخانه دز در شعیبیه شهرستان شوشتر در فضای مجازی با انتشار گسترده‌ای روبه‌رو شد که بستر رودخانه را خالی از آب و خشک نشان می‌داد به حدی که می‌شد تا پایین دست رودخانه را که از شهر دزفول می‌گذرد، یک پیاده‌روی طولانی کرد.

خشک شدن دز برای اولین بار است که در طول تاریخ مشاهده می‌شود. از سد تنظیمی دزفول که در بروز بحران پیش آمده تعیین کننده است تا بند قیر که محل اتصال رود دز و کارون است کاشف به عمل آمد که خروجی‌های سد تنظیمی دز از ۱۷ - ۲۲ خردادماه امسال کاهش شدیدی داشته و حدود ۸۵ - ۹۰ مترمکعب بوده است.

این خروجی کم به انتها نرسید و با توجه به مصارف معمولی و حقابه‌های پذیرفته شده مشخص است که مسئولان متوجه این موضوع بوده‌اند. بعد از آن ترمیم صورت گرفته اما باز هم آب به بامدژ نرسید که این امر نشان می‌دهد این میزان آب رهاسازی شده با توجه به نیاز زیست محیطی باز هم پایین‌تر از حد انتظار است.

از خرداد ماه امسال تاکنون بیش از پیش شاهد زمین‌های خشک ترک خورده و جزیره‌های خاکی نوظهور در جای جای حریم آبی در حوضه کارون بزرگ و کرخه هستیم که نبود آب سبب بروز این خشکی گسترده شده است.

سازمان آب و برق از دادن پاسخ در توجیه این اتفاق به پرسش‌های خبرنگاران طفره می‌رود و این در حالی است که آب برای شرب، بهداشت، کشاورزی توسعه یافته، آبزیان، صنعت دامداری و صنایع بزرگی همچون کشت و صنعت نیشکر دهخدا در حوضه کارون و دز با صدمات جبران ناپذیری روبه‌رو شده‌اند.

در حوضه کرخه از حمیدیه به پایین دست به سمت سوسنگرد، رفیع و هورالعظیم بحران نبود آب شرب و بهداشت، اراضی تشنه و دام سنگین که حیاتش به آب وابسته است، روز به روز در حال افزایش است.

استان خوزستان منطقه‌ای کوهستانی و جلگه‌ای در فلات ایران که قدمتش به دو هزار و ٧٠٠ سال پیش از میلاد مسیح و ظهور تمدن عیلام در هزاره سوم پیش از میلاد بر می‌گردد. خوزستان در نقشه گربه شکل ایران، کلیه بدن کشور است.

جلگه خوزستان از غنی‌ترین ذخایر طبیعی آب ایران در شمال غربی کشور سیراب می‌شود. رگ‌های آبی کارون، ۱۱۷ میراث طبیعی و پرآب‌ترین رودخانه ایران از ارتفاع چهار هزار و ٢٢١ متری در بین رشته کوه‌های زاگرس به درون آن جاری می‌شود. از زردکوه بختیاری که در شهرستان کوهرنگ در نقشه ایران جای دارد و بستر یخچال‌های اصلی زاگرس است که هسته‌ای یخی دارند و معروف‌ترینشان یخچال ایلوک، طولانی‌ترین یخچال طبیعی ایران و پورسانان، خرسان و غار یخی چما است.

«کارون بزرگ و کرخه» رگ‌های حیات خوزستان

کارون، خرامان خرامان از دره‌های کوهستانی زاگرس عبور می‌کند و به انتهایی‌ترین قسمت غربی استان چهارمحال و بختیاری می‌خزد، جایی که به کلیه ایران چسبیده است. در سفر رودخانه کارون از شمال غربی به جنوب غربی ایران چندین و چند رگ آبی دیگر به آن ملحق می‌شوند و این گونه است که «کارون بزرگ» شکل می‌گیرد.

«رودخانه دز» یکی از همسفران کارون بزرگ است که از وصلت دو رود «بختیاری» و «سزار» در خاک لرستان از سرچشمه قالی کوه و اشترانکوه و درصد کمی از کوه‌های گرین از الیگودرز به سوی اندیمشک روان شده و در بند قیر به کارون می‌ریزد و با آب‌های شوشتر ممزوج شده به اهواز رفته و تا خرمشهر پیش می‌رود سپس با ورود به دهانه اروند رود در آبادان ضیافت آخر را با همنشینی دیگر رودها پشت سر می‌گذارد و وارد پهنه آبی وسیع خلیج فارس می‌شود.

کارون بزرگ و کرخه رگ‌های آبی قلب تپنده جلگه خوزستان هستند که مساحت ۶۴ هزار و ۵۷ کیلومتر مربعی حیات شهری و روستایی این استان به آن‌ها وابسته است.

کرخه، سومین رود بلند ایران به طول ۹۰۰ کیلومتر پس از کارون و سفید رود است که از زاگرس سرچشمه می‌گیرد و در تغذیه هورالعظیم در مرز ایران و عراق نقش مؤثری دارد.

کرخه از به هم پیوستن دو رودخانه «زال» و «سیمره» در شمال نقشه ایران پدیدار شده و از اندیمشک روانه جنوب ایران می‌شود و پس از عبور از کنار آثار شوش باستان و منطقه‌ی عبدالخان در جهت باختر تغییر مسیر می‌دهد و در چهل کیلومتری شمال اهواز مسیر خود را دوباره تغییر داده و پس از حدود ٧۵۵ کیلومتر به تالاب بین‌المللی هورالعظیم می‌ریزد.

منافع کشور وابسته به پایداری توسعه خوزستان

آب برای شرب، کشاورزی، دامداری، گردشگری، صنایع وابسته به آب و مبادلات تجاری از طریق حمل و نقل دریایی و انرژی برق از تزریق پنج رگ آبی بزرگ که از زاگرس به همه ایران سرازیر می‌شوند، تداوم و توسعه یافته و در طول قرن‌ها وسعت سبز و آبی استان خوزستان را شکل داده‌اند.

تداوم توسعه خوزستان همان اندازه به نفع کشور است که ضرر ناشی از خشکسالی آن متوجه همه کشور می‌شود. در حوضه آبریز کارون بزرگ در خوزستان ۶ سد ذخیره‌ای و چند منظوره و در حوضه آبریز کرخه دو سد ذخیره‌ای و چند منظوره با هدف تأمین آب برای شرب، کشاورزی، تولید برق، مهار سیل، احیای زمین و ترابری ساخته شده است.

منابع آبی سدها تحت نظارت وزارت نیرو است که متولی حفظ و نگهداری، بهره‌برداری، تصفیه و توزیع آن است. وزارت نیرو در سطوح حاکمیتی، سطح میانی تخصصی و سطح عملیاتی با دیدگاه آینده‌نگر از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسل‌های بعد صیانت می‌کند.

سازمان آب و برق در استان خوزستان زیر نظر وزارت نیرو متولی اداره و کنترل رودخانه و تنظیم آب طبق اصول فنی و علمی و تخصیص حقابه‌ها و طرز استفاده از آب است. تعیین و وصول تعرفه‌ها برای مصارف برق صنعتی و غیرصنعتی و انطباق برنامه کشاورزی هر ناحیه برای انواع مختلف کشاورزی و بهره‌برداری از اراضی، ارائه راهنمایی‌های کشاورزی و هر گونه عملیات کشاورزی و عمرانی به گونه‌ای که منتج به ازدیاد درآمد کشاورزی باشد از مواد قانونی آئین‌نامه اجرایی سازمان آب و برق است.

همچنین حفظ، اصلاح و تغییر تأسیسات آبیاری در حوزه عملیات سازمان و نحوه استفاده از آن‌ها و تعیین مقدار آب مورد مصرف استفاده‌کنندگان نیز از دیگر مسئولیت‌های این سازمان است.

سد دز وضعیت مطلوبی دارد

«مهدی قمشی»، استاد رشته سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز در توضیح تصاویر منتشر شده از خشکی بستر رود دز معتقد است با وجود اینکه در خشکسالی بودیم و هستیم اما سد دز و رودخانه دز امسال مشکل منابع آبی ندارد.

وی ادامه می‌دهد: «این خشکسالی در حوضه کرخه خود را نشان داده و کرخه وضع بحرانی دارد ولی رودخانه دز و رودخانه کارون مشکل حادی ندارند به خصوص رودخانه دز وضع بهتری دارد و در پشت سد دز ذخیره آبی خوبی دارد اما مدیریت منابع آب سد دز دچار مشکل شده و آب کمتری رها شده که سبب بروز این مشکل شده است».

قمشی یقین دارد که پاسخ در دستان سازمان آب و برق استان خوزستان است که باید توضیح بدهند چرا این رهاسازی آب را از سد دز به شدت کاهش داده‌اند در زمانی که نیاز آبی بالاست و کشت‌های مهمی در استان در جریان است.

این دکترای مهندسی آب بر اساس مطالعه‌ای که روی آمار و اطلاعات موجود انجام داده است، زمان بروز این اشکال را حد فاصل بین ۱۷ تا ۲۲ خرداد ماه امسال در کاهش شدید خروجی سد تنظیمی دز می‌داند به طوری که خروجی سد دز کفاف مصرف معمول پایین دست را نمی‌داده و در نتیجه آن در انتهای رودخانه دز و قسمت بامدژ به پایین، این رودخانه دچار خشکی شده و لطمه جدی به کشت و صنعت‌ها وارد کرده است.

قمشی می‌افزاید: «بعد از تاریخ ٢٢ خردادماه سال جاری خروجی از سد تنظیمی دز کمی ترمیم پیدا کرد ولی باز هم رهاسازی خوبی انجام نشد و در نتیجه آثار آن رفته رفته در پایین دست نمایان می‌شود و مقداری مسئله ترمیم پیدا می‌کند ولی باز هم خروجی پایین است و مسائل زیست محیطی و مشکلات سمت بامدژ بر قوت خود باقی خواهند ماند».

بحران‌زایی نادیده گرفتن مسائل زیست محیطی در احداث سدها

استاد رشته سازه‌های آبی در ادامه سد سازی در کشور ایران را که کشوری خشک و نیمه خشک تلقی می‌شود، امری اجتناب‌ناپذیر می‌داند و می‌گوید: «کشور ما با استفاده از سدها نیاز به مهار آب در زمستان دارد چون اکثر کشت‌ها در تابستان است در حالی که در تابستان بارندگی کم تا صفر است و بارندگی‌ها تماماً متمرکز در زمستان است؛ بنابراین این شرایط اقلیمی ضرورت سد سازی را توجیه می‌کند».

قمشی همچنین مخالف زیاده روی در سد سازی در کشور است و تأکید می‌کند: «مسائل زیست محیطی باید در ساخت سدها به شدت ملاحظه و با توجه به این نکات سدسازی انجام شود».

او می‌گوید: «از نظر معیارهایی که در جهان وجود دارد در حال حاضر تعداد سدهایی که در مسیر رودخانه کارون وجود دارند به حد کفایت رسیده است و بیشتر شدن سدسازی روی این رودخانه توجیهی ندارد».

رئیس دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز عنوان می‌کند: «در شاخه کارون ضریب تنظیم رودخانه (نسبت حجم ذخیره موجود به حجم آورد سالیانه رودخانه) ۱۰۰ درصد است یعنی اگر حجم ذخیره آب در مسیر کارون را به آورد متوسط رودخانه تقسیم کنیم، این نسبت یک می‌شود که ضربدر ۱۰۰ شده و به آن ۱۰۰ در صد می‌گویند یعنی به اندازه آورد رودخانه ما سد داریم».

او می‌گوید: «در کشورهای مختلف بعضی رودخانه‌ها بیش از ۱۰۰ و برخی کمتر از ۱۰۰ است ولی به نظر می‌رسد که درجه تنظیم ۱۰۰ برای کشور ما مناسب باشد به این مفهوم که ما می‌توانیم آورد سالیانه و حتی بیش‌تر از نرمال را هم کنترل و تنظیم کنیم ولی در رودخانه دز این مقدار ۱۰۰ نیست بلکه مقدار آن حدود ۵۵ درصد است؛ بنابراین آبراهه دز ظرفیت ایجاد یک مخزن دیگری را مثل بختیاری دارد و اگر بختیاری زده بشود، این ضریب ۱۰۰ می‌شود».

قمشی بیان می‌کند: «در آبراهه کرخه این ضریب ۱۷۰ است و از این رو در احداث سد بر رودخانه کرخه زیاده‌روی شده و آبراهه کرخه کشش سد جدید را ندارد؛ همچنین در رودخانه مارون نیز این ضریب ۱۰۰ است و معتقدیم که احداث سد «مارون ۲» منطقی نیست زیرا همین «مارون یک» ۱۰۰ درصد آورد را کنترل می‌کند، پس ایجاد سد جدید ضرورتی ندارد و در صورت احداث سد جدید مفهومش این خواهد بود که در سال‌های نرمال سدهای پایین دست هیچ وقت پر نمی‌شوند به عبارتی هزینه بیهوده‌ای انجام خواهد شد».

سدسازی در ایران به حد کفایت رسیده است

قمشی می‌گوید: «اگر بخواهیم به صورت کلی سد سازی را در ایران محک بزنیم در حال حاضر ضریب تنظیم آبراهه‌ها تقریباً ۱۰۰ است به این مفهوم که در کشور به اندازه کافی سد ایجاد کرده‌ایم. البته این نکته بر آن وارد است که در برخی آبراهه‌ها زیاده‌روی کرده‌ایم و در برخی آبراهه‌ها هنوز جای کار وجود دارد».

او می‌افزاید: «اگر این زیاده‌روی در آبراهه‌هایی که شرایط‌ش را دارند، انجام می‌دادیم بی شک مشکلاتی را که برای آبراهه‌هایی چون کرخه پدیدار شده‌اند شاهد نمی‌شدیم».

وی ادامه می‌دهد: «با محدودیت‌های نسبی که برای کشت برنج ایجاد کرده‌اند به نظر می‌آید در حوضه کارون بزرگ مشکلی نخواهیم داشت. در حوضه مارون هم مشکل حادی نخواهیم داشت ولی در حوضه کرخه دومین سال پی در پی است که دچار خشکی مفرط هستیم؛ بنابراین سخت‌گیری‌ها به جا است و باید ادامه یابد. در دز نسبت به سال گذشته وضع بهتر است و همان شرایط کشتی را که سال پیش داشتیم می‌تواند ادامه یابد و مشکلی هم نخواهیم داشت».

مشکل این دو هفته گذشته باید توسط مسئولان سازمان آب و برق استان خوزستان توضیح داده شود که داستان چه بوده است زیرا از نظر کلی شاخه دز نباید چنین مشکلی پیدا کند (با شرایط کشت موجود که اکنون دارد و با توجه به منبع آبی که در سد دز وجود دارد) در نتیجه این مشکل می‌تواند یک اشتباه یا تاکتیکی بوده باشد که ما از آن بی‌خبریم.

قمشی اینها را می‌گوید و تصریح می‌کند: «اگر هم دلیل آن پیشگیری از کشت برنج توسط کشاورزان باشد باز هم این نوع مدیریت سد ۱۰۰ درصد اشتباه است زیرا فارغ از نوع کشت فقط باعث می‌شود کشاورزان بالا دست آب برداشت کنند و پایین دست محروم شوند».

قمشی معتقد است که اگر منابع آب کشور این گونه مدیریت شود بی شک اولین لطمه آن مسائل زیست محیطی است که نمود آن را در فیلم‌ها وعکس‌های ارسالی از دز مشاهده کردیم.

وی در ادامه می‌گوید: «ما باید از طریق مؤسسات مردم نهاد و شوراهایی که در دسترس داریم و همچنین هماهنگی‌هایی که در بین ادارات مختلف که می‌تواند انجام شود، کشت در منطقه را کنترل و مدیریت کنیم و نباید آب را به این صورت بر محیط ببندیم».

این دکترای مهندسی آب یقین دارد که در هر صورت از شاخه دز همیشه نیاز داریم حداقل ۳٠ متر مکعب آب به محل اتصال رودخانه دز به رودخانه کارون برسد تا مسائل زیست محیطی بروز پیدا نکند.

تصاویر نشان‌دهنده این است که از بامدژ به پایین دست، آب رودخانه دز تقریباً صفر شده است و مشکلاتی را برای کشت و صنعت‌ها و مسائل زیست محیطی ایجاد کرده است، توجیهی ندارد.

به خطر انداختن کشت و صنایع بزرگ توجیهی ندارد

قمشی تأکید می‌کند: «اولین صدمه این نوع مدیریت این است که آب در این مسیر به کشت و توسعه بزرگی چون نیشکر نخواهد رسید. آن هم کشت چند ساله‌ای که کشور نسبت به حفظ آن رضایت داده و از نظر مسئولان محصولی استراتژیک است و در هر صورت باید آب به کشت‌هایی برسد که حقابه‌ای به آنها تعلق گرفته است».

او باور دارد که اگر اوضاع به همین منوال پیش برود و حقابه ١٢ هزار هکتار کشت نیشکر در خوزستان تأمین نشود، کشت چند ساله نیشکر استان که با در نظر داشتن تأمین حقابه‌اش صورت گرفته است، نابود خواهد شد و از نظر اقتصادی این میزان صدمه باید به صدمات زیست محیطی ایجاد شده نیز افزوده شود.

مهدی قمشی اظهار می‌کند: «این روش مدیریت آب و کنترل کشت نازل‌ترین سطح مدیریت است و مدیریت آب منطقی برای یک کشور در حال توسعه نمی‌تواند قلمداد شود».

او تاکید می‌کند: «این را باید بدانیم وقتی دبی آب را کم می‌کنیم و رودخانه را در انتهای مسیر دچار خشکی می‌کنیم با مشکلات این چنینی روبه‌رو خواهیم شد».

وی اصرار دارد که در مدیریت منابع آب وضعیت کشت منطقی و پذیرفته شده در منطقه باید در نظر گرفته شود. این نوع مدیریت تنها مفهومش آن است که ما زبان کشاورز را نمی‌فهمیم و نمی‌توانیم تصمیم بگیریم. همچنین ما اداره کشاورزی و اداره محیط زیست را قبول نداریم و نمی‌توانیم با آنها هماهنگ شویم و این ناهماهنگی بین دستگاهی نشانه خوبی برای کشور ما نیست آن هم در حوضه‌ای که مشکلی ندارد.

قمشی معتقد است که حتی اگر در این حوضه کمی هم کشت برنج انجام شود، ایجاد اشکال جدی نمی‌کند هر چند که ممنوعیت کشت برنج تصمیم درستی است.

وی تصریح می‌کند: «در مورد حوضه کرخه مسئله فرق می‌کند و تصمیم درست آن است که هیچ‌گونه کشتی در پایین دست سد کرخه انجام نشود و سازمان آب و برق استان خوزستان در این حوضه حق دارد که سختگیرانه عمل کند. این حوضه می‌تواند تنها نیاز آب شرب و بهداشت و آب مورد نیاز احشام و مقداری هم برای تأمین حقابه زیست محیطی تالاب را تأمین کند».

مهدی قمشی باور دارد که در حوضه کرخه اگر از سیلاب ٩٨ و پر بودن مخزن بهتر استفاده می‌کردیم و پیش‌بینی اقلیمی ترسالی برای سال ٩٩ را با احتیاط وارد مدیریت آب مخزن کرخه می‌کردیم می‌توانستیم از یک میلیارد مترمکعب آب سد کرخه بهتر استفاده کنیم و شاید وضعیت بحرانی فعلی هم کمتر می‌شد.

قمشی اطلاع می‌دهد که در خشکسالی سال قبل در حوضه کرخه از نظر بارندگی فوق‌العاده فقر بارندگی داشتیم و خشکسالی سال قبلش هم به این بحران در سال جاری دامن زد.

در هر صورت با توجه به شرایط فعلی طبیعی است که سازمان آب و برق استان خوزستان در این حوضه با سختگیری برخورد کند و اجازه کشت ندهد اما در حوضه کارون بزرگ این وضعیت حاد نیست و با توجه به شرایط عمومی ذخیره آبی و دبی ورودی به سدها سیگنال منفی مشاهده نمی‌شود در نتیجه در حوضه رودخانه دز انتظار دیدن چنین تصاویری را نداشتیم.